Czarna Sara - Romska patronka

Romska patronka

W krajach chrześcijańskich basenu Morza Śródziemnego w świadomości mieszkańców zamieszkujących ten rejon Europy zakorzeniona jest tradycja kultywowania patronek, które często w swej nazwie mają określenie czarna – wiele jest czarnych dziewic, madonn uznawanych za opiekunki poszczególnych miasteczek bądź grup zawodowych. W tym gronie kult oddawany Czarnej Sarze przez Romów w Les Saintes Maries de la Mer Camargue na południu Francji stanowi swego rodzaju tajemnicę. Pochodzenie wizerunku przedstawiającego Czarną Sarę ginie w mrokach historii i nie podlega żadnej wątpliwości, że kult czarnej bogini miał miejsce na długo wcześniej przed pojawieniem się chrześcijaństwa. Zgodnie z podaniami historycznymi obecna nazwa miasteczka Les Saintes Maries de la Mer pierwotnie znana była jako ratis, co w języku łacińskim oznacza tratwę. W późniejszych latach w XII wieku w miejscowości tej wzniesiono kościół w kształcie łodzi, który przez wiele lat zwany był jako Notre Dame de Ratis (nasza pani z tratwy). Jest kwestią oczywistą, ze w pierwszym wieku po narodzeniu Chrystusa znajdowały się w tym miejscu świątynie Artemis, Kybele, Isis oraz celtyckiej potrójnej bogini.
Wraz z rozpowszechnianiem się w Europie chrześcijaństwa, dawne bóstwa i ich świątynie zostały wchłonięte i zainkorporowane przez tę nową, dynamiczną religię, która zajęła miejsce dotychczasowych wierzeń. Politeizm zakorzeniony przez stulecia w świadomości ówczesnych mieszkańców Europy sprawiał, iż kościół aby odnieść sukces, musiał zaadoptować pewne formy dawnych kultów i rytuałów na swój użytek. Proces asymilacji i synkretyzacji trwał przez kilka wieków, powodując z czasem wyparcie dotychczasowych kultów i obrzędów, które zostały przejęte i włączone w nurt nowej dominującej religii – chrześcijaństwa. Legenda czarnej Sary na przestrzeni wieków przybierała różne formy, zawierając różne komponenty włączając w to oficjalną interpretację prezentowaną przez kościół katolicki, lokalne mity i legendy okolicznej ludności, teorie autorów i badaczy którzy starali się wyjaśnić fenomen i legendę opowiadaną przez romskie grupy wędrowne przybywające rokrocznie do kaplicy z wizerunkiem czarnej Sary między 24 – 25 maja w miejscowości Les Saintes Maries de la Mer z terenów Francji i Hiszpanii  a nawet tak odległych terenów jak Węgry, kraje bałkańskie oraz Stanów Zjednoczonych i Kanady. Większość z tych pielgrzymów przybywa kilka dni przed 24.05 i spędza je na okolicznych kampingu, gdzie może się spotkać ze swymi romskimi rodakami z różnych krajów, wymienić opinie i poglądy, zaaranżować przyszłe małżeństwa oraz grać muzykę i tańczyć ku czci Czarnej Sary, jednocześnie jest to okazja do zarobienia pieniędzy poprzez występy muzyczne, handel obwoźny oraz inna działalność handlową, a także czas powszechnej radości i zabawy. Pielgrzymi czuwają w noc poprzedzającą ceremonię w dniu 25 maja w krypcie, gdzie znajduje się posąg Czarnej Sary. Romscy muzycy podczas czuwania przynoszą ze sobą instrumenty i grają na jej cześć. Kościół zaaprobował festiwal i prowadzi swoją własną działalność na rzecz zbierania funduszy dla potrzebujących.
W średniowieczu na terenie Prowansji szeroko rozpowszechniona była legenda mówiąca, że Maria - żona Cleopasa, Maria Salomea i Maria Magdalena przybyły do południowej Francji na pokładzie statku płynącego z Palestyny po ukrzyżowaniu Chrystusa. Tam przypuszczalnie głosiły nauki Jezusa Chrystusa wśród miejscowej ludności. Jest to tylko mit, albowiem oficjalnie chrześcijaństwo na tych terenach pojawiło się o wiele później i nie ma żadnych świadectw ich historycznej obecności na tych obszarach. Dokładne miejsce domniemanego przybycia okrętu oryginalnie nie było zdefiniowane. Legenda ta wspomina o Sarze, czarnej egipskiej służącej, która towarzyszyła „trzem Mariom” i która wspierała i podtrzymywała je na duchu podczas głoszenia Biblii w czasie podróży oraz przy zbieraniu jałmużny. Inna wersja legendy głosi, ze Egipcjanka Sara rozpostarła swój płaszcz na wodzie, kiedy statek zagrożony był zatonięciem, umożliwiając tym samym Marii Magdalenie i Marii Salomei bezpieczne dopłyniecie do brzegu. Romska legenda opowiada, że Sara była królową grup romskich, żyjących na terenie dzisiejszej południowej Francji, kiedy przybyły tam „trzy Marie”; która przyjęła chrzest i nawróciła swój lud na chrześcijaństwo. Jest to oczywiście niezgodne z prawdą, gdyż Romowie przybyli do Europy Zachodniej dopiero w XIII stuleciu.
Do roku 1438 ustalono miejsce lokalizacji, gdzie Czarna Sara po raz pierwszy postawiła stopę z chwilą przybycia do południowych brzegów dzisiejszej Francji – swojej nowej ojczyzny - nazywając je Les Saintes Maries, gdzie obecnie wznosi się kościół, w którym mieszczą się posągi „dwóch białych Marii” i czarnej „świętej Sary”. Pielgrzymki do tego miejsca są datowane na początek XV wieku. „Egipcjanie” (nazwa używana wówczas na określenie Romów w Europie  są obecni na pielgrzymkach od początku piętnastego stulecia. Ten fakt może odpowiadać prawdzie, albowiem Romowie przybyli do Środkowej Europy przez Rumunię pod koniec XIV wieku i do połowy XV stulecia rozprzestrzenili się na zachodzie aż po Hiszpanię, na wschodzie zaś dotarli do Polski. Pierwsze udokumentowane historycznie świadectwo obecności Romów we Francji pochodzi z Paryża z roku 1415.
W 1448 odkryto szkielety czterech kobiet pozbawionych głów w miejscu fundacji kościoła, które zostały zidentyfikowane jako szczątki „trzech Marii” oraz Sary, ich egipskiej służącej. Po tym znalezisku, Maria Magdalena zniknęła z „trójcy Maryjnej” i obecnie, tylko Maria, żona Clopasa (Maria Jakuba) i Maria Salomea weszły w poczet oficjalnych świętych kościoła. Jedna z legend mówi, że Maria Magdalena została pustelniczką, zapuściła długie włosy i zamieszkała sama w grocie celem odpokutowania swoich grzechów. Została ona zapomniana przez kościół i według współczesnej wersji legendy, głoszonej przez władze kościelne, tylko Maria Jakuba i Maria Salomea przybyły na pokładzie statku płynącego z Palestyny wraz z ich służącą Sarą, która obecnie zwana jest „Świętą Sarą” wbrew oficjalnemu stanowisku kościoła, który nie zalicza jej w poczet świętych. Równie tajemnicza jest kwestia obecności posągu „czarnej świętej” w krypcie kościoła. Mówi się, że obecna statua zastąpiła wcześniejszą. Właśnie pytanie od jak dawna wizerunek czarnej madonny bądź wcześniejszej pogańskiej czarnej dziewicy znajduje się w tym miejscu jest nieznane. Oryginalna statua ma tak czy inaczej związek z kośćmi, znajdującymi się w szkatule, które podobno należą do Sary, egipskiej służącej wyniesionej w późniejszym okresie przez swych romskich wyznawców do miana świętej, która oficjalnie nie została uznana przez kościół.
Wszelkie próby zdefiniowania kim obecnie jest Kali Sara bądź wyjaśnienie, w jaki sposób stała się ona obiektem czci dla Romów w kontekście oficjalnego dogmatu jest skazana na niepowodzenie, gdyż kwestia ta zakorzeniona jest w kulturze romskiej. W przeszłości, większość Romów, którzy corocznie odbywali pielgrzymkę pochodziła z francuskich Sinti i innych grup romskich zamieszkujących Francję oraz hiszpańskie Kale. W okresie panowania komunizmu, Romowie w krajach Europy Środkowo – Wschodniej byli pozbawieni możliwości uczestnictwa w pielgrzymce, również Romowie z USA i Kanady rzadko uczestniczyli. Podczas gdy nie-Romscy pielgrzymi przybywają na festiwal, aby oddać cześć „dwóm Mariom”, których posągi są zanoszone w pobliże Morza Śródziemnego w dniu 24 maja, który gromadzi wielu turystów chcących zobaczyć kolorowy korowód i robić zdjęcia; Romowie przybywają adorować „Świętą Sarę”, która zwana jest Sara La Kali przez Sinti i Kale z zachodniej Europy bądź Kali Sara przez Romów z Europy Środkowo –Wschodniej w romskich dialektach tych dwóch grup. Ceremonia ma miejsce w dniu 25 maja. Oryginalnie było to wyłącznie romskie wydarzenie, obecnie uczestniczą w nim turyści, „cyganolodzy”, antropologowie, zawodowi i amatorscy filmowcy i inni nie-Romowie zwykle w liczbie przekraczającej ogólną liczbę pielgrzymów romskich.
Do niedawna powszechnie wierzono, że kult Kali Sary, romskiej Czarnej Madonny ograniczał się tylko do Les Saintes Maries de la Mer. Ostatnie badania i obserwacje przeprowadzone wśród romskich uchodźców z Republiki Czeskiej, Słowacji, Polski i krajów bałkańskich odkryły dotąd mało znany fakt, iż inne czarne dziewice są czczone przez Romów w krajach Europy Środkowo – Wschodniej i w tych krajach odprawiają podobne rytuały. Rytuały te obejmują składanie kwiatów u stóp monumentu, strojenie je w szaty, których dotknięcie ma chronić wiernych przed chorobami, składanie próśb przed statuą oraz zapalanie świec dla Kali Sary. Dla Romów Kali Sara jest patronką, która chroni przed chorobami, przynosi szczęście i płodność oraz wielki sukces w sprawach finansowych.
Romski obrzęd w Les Saintes Maries, jak również w innych miejscach, składa się z ceremoniału zanoszenia przystrojonego w kwiaty posągu do najbliżej znajdującego zbiornika wodnego jak np. morze, jezioro, rzeka lub nawet duży staw z czystą wodą. Platforma, na której umieszczona jest statua, jest następnie opuszczona tak, aby dotknęła powierzchnie wody, w tym czasie zgromadzony tłum wrzuca kwiaty do wody. Indyjscy uczeni tacy jak Dr. Weer Rishi i inni, którzy naocznie obserwowali romski ceremoniał podobnie jak zachodni badacze specjalizujący się hinduskich zwyczajach religijnych, utożsamiają ten obrzęd z indyjskim ceremoniałem Durga Pooja. W romani Kali Sara oznacza Czarną Sarę, w Indiach, Bogini Kali jest również znana jako Kali/Durga/Sara. Podobnie jak Hindusi, Romowie praktykują szaktryzm, oddając cześć bóstwom żeńskim. Innymi słowy Romowie udający się na pielgrzymkę do Les Saintes Maries de la Mer w Francji oraz biorący udział w podobnych ceremoniałach w innych miejscach oddają kult czarnym, żeńskim boginiom; są faktycznie kontynuatorami wyznawców Kali/Durga/Sara – Bogiń wywodzących się z Indii.
Zgodnie z Durgasaptashati (siedemset wersów ku czci Bogini Durga i jej różnym wcieleniom), rozdział 5, wers 12, który wspomina o Sarze, czytamy: „Niech będzie pozdrowiona Durga, Durgapara, Sara (uosobienie wszystkiego par excellence), przyczyna wszystkiego, Kriszna i Dhurma”. Inne odniesienia do starożytnego hinduskiego rzeźbiarstwa także potwierdzają, ze Sara jest jedną i ta samą postacią co indyjska Bogini Durga, która jest także innym przejawem Kali, małżonki Shivy. Wg Legendy Kali wyskakuje z głowy Durhi, kiedy ta jest zła.
Pamięć o indyjskim bogu Śiwie została zachowana wśród Romów jako O Baro Devel w języku romani. W czwartek Romowie modlą się do Kali Sary o wstawiennictwo u Baro Devel, aby przyniósł im szczęście, zdrowie i pomyślność. Podczas ceremonii Durga Pooja w Indiach, która rokrocznie ma miejsce w październiku, posąg Durgi jest zanoszony na platformie do wody i następnie zatapiany celem jego zniszczenia. W Les Saintes Maries, Romowie nie zatapiają go, choć z drugiej strony obie ceremonie są tak podobne, że podobieństwa te nie mogą być tylko przypadkowe. W Francji obrzęd ku czci Kali Sary ma także miejsce w październiku, jako uzupełnienie głównych obrzędów z festiwalu majowego.
Trudno wyjaśnić jak kult Kali złączył się z Czarną Madonną w krypcie w Arles. Najbardziej prawdopodobne jest, że w Les Saintes Maries zawsze znajdowała się Czarna Dziewica, począwszy od czasów pogańskich, która w późniejszym okresie została zaadoptowana przez chrześcijaństwo. By wyjaśnić obecności czarnego posągu, kościół mógł łatwo wymyślić legendę Sary, egipskiej służącej „trzech Marii”, zredukowanych z upływem czasu do grona dwóch. Prawdopodobnie było wiele odmian pierwotnej Czarnej Bogini, lecz imiona owych bogiń w okresie chrystianizacji kontynentu europejskiego uległy zapomnieniu.
W regionie Les Saintes Maries istniało wiele kultur i religii, na tym obszarze można było zaobserwować być może nawet wpływy kultury egipskiej i kreteńskiej. Z całą pewnością tereny te zamieszkiwali Fenicjanie, zakładający swoje kolonie w pobliżu dzisiejszej Marsylii, Galowie, Grecy, Rzymianie oraz przodkowie miejscowej ludności.
Romowie przybyli do Europy Zachodniej na początku XV wieku, byli wówczas zmuszeni do ukrywania swoich indyjskich wierzeń i praktyk religijnych, by uniknąć potępienia i prześladowań przez kościół, który w tym okresie zaczął wykorzeniać wszelkie objawy herezji i guślarstwa. Znaleźli więc swoistą niszę, gdzie kontynuowali kult Kali pod postacią egipskiej Sary.
Wzorce i normy religii chrześcijańskich zadomowiły się na południu Francji dosyć późno i dzięki temu Romowie mogli, nie obawiając się prześladowań, sprawować kult ku czci Kali Sary. Aż do dnia dzisiejszego przetrwały w tym regionie pozostałości przedchrześcijańskich religii, poczynając od kultu świętych białych prowansalskich byków i koni, poprzez elementy składające się na dziedzictwo starożytnych pogańskich wierzeń związanych z kultem boga Mitry, jak trójzęby niesione przez strażników odprowadzających posągi „dwóch Marii” i Kali Sary do morza w dniu 24 maja.
W 1998 roku miał miejsce pierwszy festiwal Kali Sary w Kanadzie. W 2001 roku kolejny posąg bogini ustawiony został w Toronto. Zadziwiające, że podczas tych ceremonii romscy emigranci niedawno przybyli z krajów Europy Środkowo-Wschodniej oraz Bałkanów mieli świadomość, kim była Kali Sara i znali jej odpowiedniczki z krajów swojego pochodzenia. Nawet Romowie wyznania muzułmańskiego opisywali ceremonie podobne do tych ku czci Kali Sary, gdzie żeńskie bóstwo, E Gugli Sagiya (odpowiednik anioła stróża), było czczone przez romskich muzułmanów w południowych Bałkanach (dawnej Rumelii). Tamtejsi Romowie twierdzili, że modły składane w intencji bogini przynoszą zdrowie, szczęście i sukces. Dlatego, abstrahując od faktu, iż jest to odosobniona pozostałość wierzeń religijnych ich hinduskich przodków, romski kult Kali Sary w Les Saintes Maries de la Mer jest najbardziej znaną praktyką religijną wśród Romów, coraz powszechniejszą w wielu krajach Europy, a obecnie także w Kanadzie.
W Meksyku Romowie uczestniczą w festiwalu Dziewicy z Gwadelupy, który umożliwia im oddawanie czci żeńskiej bogini pod auspicjami kościoła. Z kolei w dniu św. Anny ze Beaupre z Quebecku kanadyjscy i amerykańscy Romowie biorą udział w nowennie (24-26 lipiec), podczas której praktykują siaktyzm. Centralną figurą jest tam Santana (św.Anna), którą Romowie identyfikują jako E De Devleski (Matka Boga bądź Matka Ziemia). Owe romskie ceremonie są podobne do tych odprawianych w Les Saintes Maries na cześć Kali Sary.
Nawet gdy Kali Sara nie jest ogniskiem wspomnianych ceremonii, Romowie na całym świecie praktykują oddawanie czci żeńskim bóstwom bądź świętym w świątyniach, zlokalizowanych w pobliżu zbiorników wodnych. Honorują je za pomocą obrzędów, które nie mają swego źródła w chrześcijaństwie, lecz w hinduizmie. Współczesny kult Kali Sary, który bliski jest szczególnie młodszemu pokoleniu Romów, coraz bardziej nawiązuje do koncepcji, zgodnie z którą Kali Sara jest indyjską boginią. Chcąc wyjaśnić fenomen Kali Sary, Romowie coraz częściej sięgają do swych korzeni na subkontynencie indyjskim, będącym kolebką romskiego narodu.